به گزارش تحریریه، ریسک ژئوپلتیکی مفهوم یا به عبارت بهتر شاخصی است که بسیاری از کارشناسان، به‌ویژه اقتصاددانان از آن به‌وفور در حرف‌هایشان استفاده می‌کنند، اما ممکن است که برداشت آن‌ها از این شاخص در حد یک «گمان نزدیک به معنای اصلی آن» باشد و شناخت کافی از آن نداشته باشند.

شناخت دقیق ریسک ژئوپلتیکی و تفاوت آن با سایر وضعیت‌های ژئوپلتیکی بسیار اهمیت دارد، چراکه دارایی مردم در گرو فهم همین شاخص است، به‌خصوص آنکه تأثیرگذاری این شاخص بر قیمت طلا بسیار حائز اهمیت است و محوریت مطلب حاضر را تشکیل می‌دهد.

در قدم اول باید گفت که طلا یک ذخیره باارزش است و معمولاً نگرانی خاصی از منبع آن وجود ندارد، این ویژگی طلا را به یک پناهگاه امن برای حفظ دارایی‌ها در مواقع تهدید و نگرانی‌ها از آینده روابط بین‌ دولت‌ها، تبدیل کرده است. در بیشتر تحلیل‌ها، به ارزیابی وضعیت طلا در برابر متغیرهای مالی، تغییرات شاخص بازار سهام، شاخص بازار اوراق قرضه، قیمت نفت و نرخ‌های ارز می‌پردازند. درحالی‌که طلا به نسبت همه این شاخص‌ها تغییرات متفاوتی یا بعضاً مستقلی را از خود بروز می‌دهد و تغییرات آن صرفاً متأثر از آن‌ها نیست.

در یک عبارت، طلا نسبت به شاخص ریسک ژئوپلتیکی (GPR) رفتار منحصر به فردی دارد و این رفتار حتی با سایر فلزات گران‌بها مانند نقره، پلاتین، پالادیوم و غیره نیز متفاوت است. در این متن تلاش می‌شود در قالب چند مساله رابطه طلا و ریسک‌های ژئوپلتیکی تبیین شود تا مخاطبان بتوانند درحد امکان توانمندی حدس وضعیت طلا را به‌دست بیاورند.

مساله اول؛ ریسک ژئوپلتیکی نگرانی است یا واقعیت؟

ریسک ژئوپلتیکی به عبارت ساده «نگرانی و تهدید» است و پیش از هر چیزی جنبه روانی دارد. در همین ابتدا باید تأکید کرد که ریسک ژئوپلتیکی غالباً از خبرهای معتبر ناشی می‌شود. برای اندازه‌گیری و ایجاد شاخص ریسک ژئوپلتیکی تاکنون تحقیقات کم‌تعداد اما باکیفیتی صورت گرفته که یکی از آن‌ها شاخص کالدارا و یاکوویلو (caldara & iacoviello) است.

کالدارا و یاکوویلو از تعاریف مرسوم ژئوپلتیک نقل می‌کنند، اما مبنای تحلیل خود را براساس تعریف فرهنگ جغرافیای انسانی، تألیف راجرز و همکاران قرار داده‌اند که تأثیر بحران‌ها و خشونت‌های بین‌المللی را به‌عنوان نگرانی‌های ژئوپلتیکی بیان می‌کنند.

تعریف ژئوپلتیک و به‌تبع آن ریسک ژئوپلتیکی فراتر و البته پیچیده‌تر است، اما ظاهراً کالدارا و یاکوویلو نخواستند خود را چندان درگیر این تعاریف کنند. آن‌ها در یک عبارت ساده ریسک ژئوپلتیکی را به‌عنوان تهدید، تحقق و تشدید رویدادهای نامطلوب مرتبط با جنگ‌ها، تروریسم و هرگونه تنش میان دولت‌ها و بازیگران سیاسی که روند صلح‌آمیز روابط بین‌الملل را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، عنوان کرده‌اند. ظاهراً این تعریف پس از اتمام تحقیقاتشان صورت گرفته است.

البته در این متن نیز بنای نقد این مقاله را نداریم و به همین مقدار بسنده می‌شود که کالدارا و یاکوویلو براساس ۳ محور اصلی جنگ، تنش‌های بین‌ دولت‌ها و فعالیت‌های تروریستی، و مؤلفه‌های معادل و شبیه به آن‌ها با مقیاس‌های مختلف، اخبار و رویدادهای تأثیرگذار را دسته‌بندی کرده‌اند.

شاخص ریسک ژئوپلتیکی با ۳ مرحله تهدید (Threat) تحقق (Realization) و تشدید (Escalation) یا تکرار روبرو می‌شود، اما ریسک ژئوپلتیکی در مفهوم اصلی خود شامل هر ۳ مرحله نیست. کالدارا و یاکوویلو پس از بررسی یافته‌های خود، ریسک ژئوپلتیکی را شامل دو بخش مجزای تهدید ژئوپلتیکی (GPR threat) و اقدام ژئوپلتیکی (GPR act) می‌دانند؛ این نتیجه‌گیری کاملاً درست و دقیقاً جایی است که بسیاری از اقتصادانان در بیان عبارت ریسک ژئوپلتیکی اشتباه می‌کنند.

رابطه یا همبستگی تهدید و اقدام در شاخص ریسک ژئوپلتیکی، غالباً معکوس و در مواردی نزدیک یا مشابه است. یعنی وقتی تهدیدهای ژئوپلتیکی وجود دارد، نگرانی‌ها افزایش پیدا می‌کند، زیرا همه چیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و به‌لحاظ روان‌شناختی، نگرانی و ترس (به‌ویژه درخصوص مسائل مالی) همواره پیش از وقوع حادثه به‌وجود می‌آید. اما وقتی تهدیدها به رخداد تبدیل می‌شوند، نه اینکه تهدیدها کم شده است، بلکه نوع نگرانی تغییر پیدا می‌کند.

در موارد حرکت نمودار تهدید و اقدام به‌صورت نزدیک‌به‌هم، همچنان نوع نگرانی‌های شبیه به قبل از وقوع وجود دارد. در تصویر زیر وضعیت تهدید و اقدام در شاخص ریسک ژئوپلتیکی با مرکزیت بحران‌های بین‌المللی قابل مشاهده است. (خط قرمز: تهدید/ خط مشکی: اقدام)

مساله دوم: حدود تأثیرگذاری ریسک ژئوپلتیکی

شاخص ریسک ژئوپلتیکی براساس بحران‌های بین‌المللی یا بحران‌هایی که دارای مقیاس تأثیرگذاری جهانی هستند اندازه‌گیری شده است. برای‌ مثال ممکن است در کشوری در سطح محلی اتفاقاتی رخ دهد و آن را دچار بحران کند، اما به‌دلیل تأثیرگذاری آن در مقیاس نهایتاً کشوری، در دسته‌بندی شاخص ریسک ژئوپلتیکی قرار نمی‌گیرد. یا اینکه افزایش قیمت و تورم، ناشی از سیاست‌های نادرست باشد و به اشتباه آن را به شاخص ریسک ژئوپلتیکی ربط دهند.

اما در شاخص ریسک ژئوپلتیکی، تقریباً همه کشورها با درصدهای کمتر و بیشتر متأثر خواهند بود و گریزی از این مساله نیست. ناگفته نماند که به‌دلیل موقعیت ژئوپلتیکی ایران، سیاست‌ها و اقدامات کشورمان در منطقه غالباً دارای مقیاس تأثیرگذاری جهانی است که در تحلیل دیگری به شرح بیشتر آن پرداخته می‌شود.

ازسوی‌دیگر، ریسک‌های ژئوپلتیکی اثر مشخصی بر روی همه فلزات گران‌بها ندارند و این تأثیرات ممکن است بسته به کشور یا منطقه متفاوت باشد. برای نمونه، مس یک فلز صنعتی است و تقاضای آن می‌تواند وابسته به رشد اقتصادی یک کشور ‌باشد نه لزوما ریسک ژئوپلتیکی. بنابراین فلزات گران‌بها از هم متمایزند و نمی‌توان به‌عنوان یک طبقه دارایی در نظر گرفت.

مساله سوم: طلا و شاخص ریسک ژئوپلتیکی

همانگونه که در مقدمه گفته شد، طلا رفتار منحصر به فردی نسبت به همه نوسانات قیمت و ارزش در بازار سهام، قیمت نفت، فلزات گران‌بهای دیگر و غیره دارد و وقتی نگرانی افزایش می‌یابد، به‌عنوان اولین پناهگاه امن در نظر گرفته می‌شود.

باتوجه به توضیحاتی که در مساله اول ارائه شد، اگر گفته شود که طلا به افزایش ریسک‌های ژئوپلتیکی واکنش مثبت نشان می‌دهد، این گزاره غلط و گمراه‌کننده است. به بیان دقیق‌تر طلا به «تهدید» در شاخص ریسک ژئوپلتیکی واکنش مثبت نشان می‌دهد نه «اقدام» یا «وقوع» در این شاخص. برای مثال، انتشار خبرها و وجود واقعیت‌های مبتنی بر شروع یک جنگ، تهدید در ریسک ژئوپلتیکی را افزایش می‌دهد و به‌دنبال آن قیمت طلا افزایش می‌یابد. اما با وقوع رویدادهای ژئوپلتیکی، بازدهی طلا عموماً منفی یا ثابت (بدون افزایش) می‌شود.

بنابراین افزایش قیمت طلا با توجه به شاخص ریسک ژئوپلتیکی در ۳ مقطع رخ می‌دهد که شامل:

۱) تهدید و نگرانی از «احتمال» وقوع یک رویداد

۲) تهدید و نگرانی از «تشدید» رویداد

۳) تهدید و نگرانی از «تکرار» رویداد

در نمودار زیر واکنش‌های فلزات گران‌بها از جمله طلا، نقره، پلاتین، پالادیوم و مس، هم‌چنین شاخص S&P ۵۰۰ به ریسک‌های ژئوپلتیکی ترسیم شده است. خطوط نقطه‌چین نیز وضعیت خیلی بالای ریسک ژئوپلتیکی (اقدام) را نشان می‌دهد. این نمودار بیانگر آن است که قیمت طلا در مواقع تهدید افزایش پیدا کرده است. برای‌نمونه از سال ۲۰۱۰ با بحران بدهی اروپا، کاهش رتبه اعتباری آمریکا و برخی نگرانی در غرب آسیا، قیمت طلا افزایش می‌یابد و در سال ۲۰۱۲ با وجود آرامش نسبی در بازارها، ظهور داعش قیمت طلا را بالا نگه می‌دارد. در سال ۲۰۱۳ به‌دلیل کاهش سیاست‌های تسهیل کمی در ایالات متحده آمریکا، قیمت طلا افت شدیدی پیدا می‌کند، اما در سال ۲۰۱۴، تهدید داعش بیشتر احساس شد و مواردی مانند بحران اوکراین نیز مجدداً قیمت طلا را افزایش داد.

مساله چهارم: انس جهانی طلا و یک واقعیت

در مساله دوم، به حدود تأثیرگذاری شاخص ریسک ژئوپلتیکی اشاره شد، اما مشخصاً در رابطه با ارزش طلا باید گفت که این شاخص بر انس جهانی طلا و به‌تبع آن بر قیمت طلا در کشور تأثیر می‌گذارد. با این‌حال ممکن است قیمت طلا در داخل یک کشور بیش از انس جهانی طلا افزایش پیدا کند که این اتفاق مربوط به خبرها، شایعه‌ها و نگرانی‌های داخلی است. در این شرایط قیمت طلا نوسانات زیادی دارد و به احتمال زیاد مجدداً کاهش پیدا می‌کند تا به ارزش انس جهانی نزدیک شود. بار دیگر بر این نکته تأکید می‌شود که «شاخص ریسک ژئوپلتیکی براساس اخبار معتبر با مقیاس تأثیرگذاری جهانی کم‌وزیاد می‌شود و بر انس جهانی طلا تأثیر می‌گذارد».

در پایان باید گفت که تمامی این مسائل براساس آمارها و تحقیقات دقیق علمی ارائه شده است و قابلیت پیش‌بینی یا پیشگیری را به تحلیلگران ارائه می‌دهد. اما واقعیت‌های جهان لزوماً تک‌سلولی و پایدار نیستند و ممکن است به اقتضای زمان، شرایط متفاوت باشد. برای‌نمونه نمی‌توان از تأثیر شرایط گذار در نظام بین‌الملل و تلاش قدرت‌های به اصطلاح نوظهور برای افزایش ذخایر طلای خود، و البته تأثیر آن بر قیمت جهانی طلا چشم‌پوشی کرد، یا اینکه در مواقع «اقدام» در شاخص ریسک ژئوپلتیکی مانند حمله آمریکا به عراق، افزون‌بر ماهیت تأثیرگذاری آن بر کاهش قیمت طلا، سیاست‌های مالی آمریکا نیز بر کاهش قیمت طلا تأثیر می‌گذارد. اما ظرفیت شاخص ریسک ژئوپلتیکی تقریباً می‌تواند همه آن‌ها در مؤلفه‌های خود جای‌گذاری کند.

و در نهایت برای سهولت در فهم مسائل چهارگانه فوق، موارد نگاشته‌شده به‌صورت ذیل جمع‌بندی می‌شود:

۱) شاخص ریسک ژئوپلتیکی شامل ۲ بخش تهدید و اقدام است،

۲) رابطه تهدید و اقدام در شاخص ریسک ژئوپلتیکی غالباً معکوس است،

۳) طلا در موارد نگرانی و تهدید به‌عنوان پناهگاه امن شناخته می‌شود،

۴) وقتی ‌که تهدید در شاخص ریسک ژئوپلتیکی افزایش می‌یابد، قیمت طلا نیز زیاد می‌شود،

۵) در صورت اقدام در شاخص ریسک ژئوپلتیکی، واکنش طلا عموماً منفی یا ثابت است،

۶) اگر در صورت اقدام، واکنش طلا افزایشی باشد، تهدیدِ تکرار یا تشدید وجود دارد،

۷) این رفتار در بین فلزات گران‌بها فقط مختص طلا است،

۸) وضعیت ریسک ژئوپلتیکی جهان در حال حاضر، میل به آرامش و ثبات ندارد،

۹) تکرار یا تشدیدِ تهدید دائماً احساس می‌شود و این وضعیت قیمت جهانی طلا را افزایش می‌دهد.

نویسنده: میکائیل مدیرروستا؛ پژوهشگر ژئوپلتیک

پایان/